segunda-feira, 26 de julho de 2021

Úas reflexiois sobre a III Encuesta sociollingüística del Navia-Eo.

 

El pasado 15 de xullín presentóuse nel Auditorio das Quintas, na Caridá, el Avance de resultados da III Encuesta socio-llingüística del Navia-Eo, relizada pol sociólogo Francisco Llera Ramo.


Tuven el oportunidade de estar aló e, despois, con máis calma, na casa, de ler el avance de resultados. Á espera de ter el estudio completo na mao, con este avance e coa exposición nas Quintas, penso que teño criterio pra botar un par de reflexiois al aire, dende a perspectiva, non del sociólogo (que non lo soi), nin del filólogo nin del lingüísta (que tampouco lo soi), senón del ciudadano comprometido coa lingua del Eo-Navia e a honestidade científica; pois al non ser eu científico, preciso desta nos que si lo son se quero poder chegar a conclusiois válidas a las que, como ciudadano, teño dereto de chegar.


Empezaremos falando un pouco del acto. Chego al acto cun amigo que tuvo a ben arrimarme en coche, xa que eu vivo dende vai anos en Uviéu e non teño carné. Imos directos al Complexo Cultural das Quintas; de primeiras dudamos se el acto é nel Auditorio ou noutro dos espacios que ten el complexo, que é curioso e con varios locales. Perguntamos na Biblioteca e el personal non sabe dicirnos ben, pero mui atentamente (daqué que hai que agradecer) nos buscan el información e nos comentan que el acto é nel Auditorio. Xa nel Auditorio, chámanos el atención que, a cinco minutos escasos de comenzar el acto, non haxa público esperando pra entrar. A esperiencia díceme que nel Auditorio das Quintas (cun aforo dúas 300 persoas) aveza haber público asegurado. Comenza el acto e entramos, pouco a pouco vai chegando el resto da xente, un total de 15 persoas (sen contar ponentes). Das 15 persoas conozo a 12, somos todos militantes dúa ou outra postura. Ben é verdade que é gratificante ver caras conocidas, pero nun acto dirixido al conxunto da sociedade eonaviega, nun auditorio con tirón como é el das Quitas, resulta un pouco descorazonador topar este plantón. Realmente desconozo cuánto puderon publicitar el acto el Concello del Franco ou el Academia de la Llingua Asturiana - Secretaría Llingüística del Navia-Eo.


Comenza el acto cos dous ponentes á mesa, Carmen Muñiz, secretaria da Secretaría Llingüística del Navia-Eo e Francisco Llera Ramo, sociólogo encargado da enquisa. Nun atril, a concelleira de Cultura, Victoria Zarcero, e Cecilia Pérez, alcaldesa del Franco, exercen de anfitrionas dando a benvinda aos presentes e exhortando aos ponentes e al público a fer as cousas ben.


Toma a palabra Llera Ramo e presenta el traballo que se desenvolve en sete capítulos (del 0 al 6), que son:


0.- Ficha técnica.

I.- A identidá asturiana nel Navia-Eo.

II.- A identidá lingüística nel Navia-Eo.

III.- Destreza llingüística y alfabetización.

IV.- Avezos llingüísticos.

V.- Actitudes y demandas llingüísticas.

VI.- Política llingüística.


Fálanos primeiro de nada da metodoloxía. Trátase de perguntas semipechadas feitas por teléfono (as anteriores foran presenciales, pero a situación covid desaconséllalo neste caso), nas que el enquisado responde libremente. A min non me acabou de quedar claro qué quer dicir perguntas semipechadas, e máis alantre iremos falando deso.  As respostas a estas perguntas agrúpanse despois núa serie de items. Sobre el metodo de agrupamento van ir salindo cuestiois a pouco e a pouco, e é nesto nel que vou centrar a maior parte da mía crítica.

 

Sorprende que el primeiro que se prantíe seña a identidade dos eonaviegos. Entendendo que hai úa relación entre a identidade lingüística e territorial, cabe perguntarse por qué é a primeira pergunta.

Outra cousa difícil de entender é por qué namais nel Eo-Navia se pergunta sobre a identidade con respecto a outra comunidade autónoma, xa que nel resto de Asturias pergúntase pola identidade española Vs. la asturiana, pero non por outras identidades. Perguntado por el tema Llera Ramo responde que «no vamos a preguntarle a alguien del Oriente si se siente asturiano o... leonés o cántabro, porque no tiene sentido». Eu pergúntome por qué non ten sentido e vou permitirme recordar aquí que os concellos de Ribedeva e as dúas Peñamelleras pertenceron á provincia de Sanander, colo que a pergunta non sería tan marciana. Qué criterio é el que fai necesario úa pergunta específica e diferenciadora pral Eo-Navia? Pergúntase sobre el que se duda? Parece indudable que a xente de Ribedeva non pode sintirse cántabra (apesar de ter sido santanderíos) pero necesitamos reafirmar que a xente da Veiga se sinte asturiana...


Pero se a formulación da pergunta pode despertar sospeitas sobre os criterios científicos ou sobre os obxectivos estrictamente sociolingüísticos da pergunta, as respostas son mais chamadeiras. Temos xente que se identifica como asturianos e gallegos, simultáneamente, núa identidentidade de fronteira, a decir del informe del 2002. Temos xente que se identifica como asturianos pero tamén galegos, como galegos pero tamén asturianos... e un 70% que manifesta ser asturianos hasta la médula. Esto é, naide, un 0%, manifesta ser asturiano, a secas. Ante a pergunta de por qué del apelido, a resposta é que as perguntas se fixeron de forma abertas e sen guiar pra nada as respostas. Evidentemente hai quen prantía que é mui raro que el 70% use el expresión hasta á medula e non outras mais neutras (vaia, que é mui chocante que naide responda asturiano, sen máis). «Pues sí, el 70% afirma ser asturiano hasta la médula, es lo que responde la gente», manifesta el sociólogo sen ocultar el enfado pola pergunta. Xa é casualidade que nel 2002 a resposta medular fose exactamente nos mesmos termos nel 74% das respostas (perdimos un 4% de médula nestos vinte anos). A estas alturas cualquera pode pensar que, ou ben as perguntas son guiadas ou ben recóllense as respostas dun xeito mui curioso de agrupalas. De verdade podemos crer que tódolos que manifestaron a súa asturianía sen fisuras lo fexo usando el expresión hasta la médula, como se afirmou nas Quintas? Naide manifestou ser asturiano, a secas ou asturiano hasta os collois? Nótese que é a única resposta na que se recolle un apelativo que podemos chamar visceral (naide manifesta ser galego hasta la médula ou español hasta la médula. Reséñase ademais (sen gráfico neste caso, e tampouco lo tíamos nel 2002) que el 78% dos eonaviegos síntense tan asturianos como españoles, e un de cada dez (78,8%) se sinten máis asturianos que españoles, pero non se reseña cuántos se sinten máis españoles que asturianos e cuántos non saben ou non contestan.

 

Gráficos das respostas sobre identidade del 2002 e del 2021.
 

 

Pasamos á identidade lingüística, onde se meclan datos e valoraciois case políticas. Prantíase abertamente que as políticas pra normalizar denominación gallego-asturiano foron un fracaso (esto dícese nel acto, non se recolle nel librín), pois este termo úsalo namais un 7% da población, frente a un 14% que usa asturiano ou bable, un 65% que responde fala eonaviega, un 5% que responde outros e un 8% que non sabe ou non contesta.

 


Confrontando el gráfico del 2002 coel del 2021 non pode deixar de chamarnos

el atención a reducción de items nos que se agrupan as distintas respostas,

aparecendo nel 2021 un item coa suma del que que nel 2002 eran tres items distintos.

 


É chamadeiro que nel 2002 a opción máis escollida (cun 33%) pra chamar á nosa lingua era fala, sen apelido ningún (xa que as opciois con apelido recollíanse nel item, muito máis aséptico, de nomes locales), pero seguida ben de cerca (cun 24%) del que agora aparece como denostado galego-asturiano

 

Nel informe del 2002 xustificábase ese porcentaxe alto del uso de galego-asturiano dicindo que se daba «sin duda por causa del sou uso cada vez máis frecuente en ámbitos oficiales e educaticos», esto é, pasamos de ter un glotónimo, galego-asturiano, que medraba nel sou uso social a ter un glotónimo que, al decir dúa asistente (recordo que tódolos asistentes éramos militantes dúa ou outra postura) «non nos gustaba a naide». Ou daqué non cuadraba nel 2002 (cuando galego-asturiano era el que propoía el ALLA) ou daqué non cuadra agora. E non nos pasa por alto que é nel 2007 cuando el ALLA empeza a apostar tímidamente pol glotónimo eonaviego.

 

Ademais tíamos nel 2002 un porcentaxe pequeno pero recollido (6%) que respondía que la chamaba chaporreo, que ademais coincide coel que recollía maioritariamente, a principios del s. XX, el ALPI como chapurriao. Qué foi desa xente? Cómo pode ser que fala pase de ser a forma máis escollida a non esistir? Aquí entra el xogo da agrupación de respostas, que mencionamos arriba e que Llera Ramo manifesta ter usado al hora de reflexar os datos. Baxo el termo fala eonaviega «s'engloban as súas variantes locales». Esto é, que onde daquén responde que fala fala tapiega, figueirolo, ibiano... apuntamos fala eonaviega, e conste que non lo digo eu, díxolo Llera Ramo. «Pero también tenemos gente que responde "fala eonaviega", eh», afirma el sociólogo, mas non é a darnos el dato («tendría que descargarlo, no lo tengo descargado»).

 

Esto é, el termo fala eonaviega recóllese nun número desconocido e amécenselle tódalas respostas que faen referencia á inmediatez local (tapiego, cuañés...), el termo máis xenérico fala (sen apelidos) e el termo chapurriao/chaporreo, que nas primeiras enquisas se recolleu baxo un item propio por non saber qué quer dicir el termo (sic.), pero neste caso entendeuse que equivale a cualquer denominación local (sic.). Parece ser que dende que el ALPI recolle chapurriao como forma maioritaria nel Eo-Navia hasta anguano non fumos a saber qué quería dicir chapurriao, e aínda máis, non entendemos que chapurriao seña un glotónimo que abarque a tódalas variantes locales del Eo-Navia (apesar de recollerse en todo el territorio) senón que lo interpretamos como úa resposta local (como tapiego ou ibiano). El que queda como úa verdadeira incógnita é que se todas as respostas que non son nin asturiano nin galego-asturiano "agrúpanse" nel termo fala eonaviega (dende ibiano a chapurriao, pasando por fala), qué respostas se está agrupando nese 5% que responde outros? Porque, chocantemente, outra desaparición sospeitosa con respecto al 2002 é el item galego (se ben é verdade que aparecía cun modesto 2% na enquisa del 2002).


Non deixa de chamar el atención, ademais, que nel turno de palabras, cuando se puso en cuestión que tódolos termos locales, máis el xenérico fala, máis chapurriao se englobaran baxo el item fala eonaviega, xerouse muita tensión na sala, chegando el ponente a mandar calar a úa persona del público por ser "demasiado reiterativo" al hora de dicir que fala eonaviega non lo usa naide e defender que hai que siguir apostando pol glotónimo galego-asturiano.


De feito, se na redacción del informe del 2002 usábanse os glotónimos fala e galego-asturiano, núa perceptible aposta institucional por esta forma (nel 2002 era a forma de consenso pola que apostaba el ALLA), na redacción del informe del 2021 úsase el glotónimo fala eonaviega de forma mui maioritaria, nel que parece úa aposta, quer persoal, quer institucional, por un glotónimo cun porcentaxe de uso popular que non se presenta, pero que sirve de nome al caxón de xastre onde entra case todo. Úa denominación distina a la que dá, por un lado, a Lei de Uso, e por outro as propias Normas del Gallego-Asturiano editadas nel 2007 pol ALLA.

 


 


 


Apesar da escueta explicación («s'engloban as súas variantes locales»), esto non se explica nel estudio (ou nel avance) e respóndese ás dudas que este item despertan con nerviosismo e úa actitude que recorda al maestro que reñe al neno respondón. Ademais, mui convenintemente, a prensa publica al día seguinte que el 65% dos asturianos del extremo occidental chaman á súa lingua fala eonaviega. Esto é, a explicación arrancada "á forza" al ponente ante un auditorio de 15 militantes non chega á prensa (que non estaba na sala), pero el idea de que fala eonaviega é un glotónimo popular si chega á prensa, e con elo á población, aínda que queda demostrado que ese porcentaxe responde a úa suma de respostas variadas e, por tanto, non responde á realidade. Pero todo el que se falou nas Quintas non vai chegar al gran público.

 

Trátase dúa enquisa que, como tal, recolle as opiniois da xente, pero na exposición abundan afirmaciois del tipo «esto lo dice así la gente y es así objetivamente», sen que sepamos de onde sale el critero obxectivo. Na propia redacción del avance non queda claro cuándo falamos da opinión manifestada polos enquisados ou de feitos obxectivos, afirmándose nel texto que «el nivel de conocemento da Fala Eonaviega por parte dos habitantes del Navia-Eo é mui alto y cuase el mitá dos falantes tán alfabetizaos, lo que amostra, claramente, el avance del proceso de normalización». Esto é, non se trata de que os falantes percivan subxectivamente que están alfabetizados, senón que lo están, e esta realidade obxectiva (el adxetivo non sale nel avance, pero si saliu na exposición)  responde al avance del proceso de normalización, sen que quede claro se esta explicación la dá el sociólogo ou os enquisados. En cualquera caso parece imposible pensar que a metade dos ciudadanos del Eo-Navia estean alfabetizados cuando a entrada del asignatura de Galego-Asturiano (nome oficial da materia) nas escolas data de finales da década de 1990, e aínda tarda en xeneralizarse nos centros educativos del territorio estudiado. Eso por non mencionar que a población eonaviega está particularmente avellada... Alfabetizouse en fala eonaviega na escola franquista a maior parte da xente? A resposta ven rápida, «la alfabetización no tiene por qué ser en la escuela, puede ser autodidacta, por ejemplo yo no me alfabeticé en asturiano en la escuela franquista, sino por mi cuenta, de forma ineficiente -asegura- pero suficiente». Ben, el señor Llera Ramo foi autodidacta, como eu e como tantos militantes... De verdade é defendible dende a estatística que a metade da población eonaviega alfabetizouse de forma autodidáctica?


Afírmase, por úa banda, que a metade da población eonaviega está alfabetizada gracias al proceso de normalización lingüística, e por outra banda el 40% ten un «relativo estrañamento llingüístico [que] espeya el lento y incompleto proceso de normalización social del Eonaviego». Home, ben é verdade que sálenos metade e metade... un proceso de normalización lingüística que nel 2002 conseguira poer el termo oficial galego-asturiano como el segundo en popularidade pero que nel 2021, apesar dos vinte anos de normalización, cae na marxinalidade.


Reitero el que dixen al principio, eu non soi sociólogo (poucas gracias), pero resúltame cuestionable a metodoloxía seguida e presentada neste traballo. A incomprensible explicación da naturaleza das perguntas semipechadas, a máis que cuestionable agrupación das respostas baxo items viscerales (hasta la médula), que costa crer que señan representativos, e úa denominación claramente minoritarias nel conxunto de respostas agrupadas (fala eonaviega) que coincide coa que dende vai un tempo ven promocionando el ALLA pero de la que non se pode afirmar que haxa ningún uso popular.

 

A todo esto hai que amecerlle actitudes concretas que son, al meu ver, cuestionables. Por úa banda, ningúa das persoas que manifestou el apoio al termo eonaviego lo fexo nel uso da palabra, xa que ningún pedíu a palabra (daqué que chocou, habendo como había personalidades relevantes na defensa deste glotónimo), senón interrumpindo a palabra dos outros. Podemos pensar que, al fin, el público responde como responde nun clima de manifesta tensión, pero resulta inadmisible que el ponente mande calar a daquén que lle está perguntando, que el alcaldesa, anfitriona del acto, lle diga á salida al ponente, respecto dúa persoa que lle perguntara, "este é galleguista" ou que peche as intervenciois, por motivos de tempo pero despois dedique 20 minutos a fer súas as tesis del ponente. Como resulta chamadeiro que se manifeste que este estudio, financiado pol Ministerio de Cultura, non saliu a concurso porque se tira dun académico del ALLA, pero l tempo se quera presentar el informe como un texto independente encargado a úa insitución externa (el Euskobarómetro).

 

Esperaremos á presentación nel Milán del informe completo, e esperamos que, agora si, se individualicen os datos agrupados e podamos saber el porcentaxe real de xente que respondeu chamando á nosa lingua fala eonaviega, cuánta respondeu chapurriao... El compromiso de felo quedou nel aire.